Rotterdams Dagblad 5 november 1999
Big Brother past naadloos in de geest van de tijd
Elke avond loeren bijna twee miljoen kijkers onbeschaamd naar binnen bij de ‘echte’ mensen in het Big Brother huis. Al hangen de eindeloze monologen over seks ons al lang de keel uit, en al gebeurt er dagenlang niets, iedereen blijft kijken. Want eindelijk hebben we weer iets gemeenschappelijks, iets om over te praten. Big Brother is van de mensen zelf. Met zijn allen terug naar de dorpspomp, waar iedereen je kent en alles van je weet. Ik word gezien, dus ik besta.
‘Dit is mijn favoriete tv programma, en nu zit ik er zelf opeens in!’, riep de kersverse Big Brother bewoonster Anouk beduusd toen zij deze week, gewapend met een kilo biefstuk, het beroemdste huis van Nederland binnen stapte. Begrijpelijk dat de 22 jarige studente, massaal gekozen door de kijkers, deze Bijna Beroemd ervaring niet meteen bevatte.
Een rol in de populairste Nederlandse soap aller tijden, met als opdracht: ‘speel jezelf’, dat overkomt je natuurlijk niet elke dag. De afgelopen weken werd Anouks leven naar eigen zeggen geheel bepaald door de tv belevenissen van Karin, Ruud, Willem, Bart, Maurice en hun inmiddels vertrokken huisgenoten. Maar nu is Anouk op haar beurt een bepalende factor geworden in het leven van haar tv helden. Daarmee heeft ze voor elkaar gekregen waar veel andere verstokte Big Brother kijkers alleen maar in hun luie stoel over fantaseren. Zij krijgt namelijk wél antwoord op de vraag: ‘hoe zou ik het doen?’ Wat zou ik doen als ik voortdurend beknepen werd door de zo langzamerhand oververhitte Ruud? Zou ik naadloos opgaan in de groep of mij juist mateloos irriteren aan de wel erg warme vriendschapsband tussen ‘de maatjes’ in Het Huis? Zou ik mijn emoties durven tonen voor de camera? Mij juist onaantastbaar opstellen en me louter richten op het binnenhalen van dat kwart miljoen? En vooral: hoe zou ik overkomen bij het publiek?
Het is een van de redenen waarom dagelijks bijna twee miljoen mensen afstemmen op het Veronica programma dat inmiddels een ongekende hype heeft losgemaakt. Op de werkvloer, in het café, op Internet, bij de bakker of gewoon in de huiskamer: overal worden de laatste ontwikkelingen uitgebreid besproken en van commentaar voorzien. En er wordt vooral veel geklaagd. Want er gebeurt toch eigenlijk helemaal niks, daar in Almere?
De bewoners hangen maar uitgeblust op de rap slijtende Ikea bankjes. Die kortzichtige monologen over de ideale vrouwelijke vormen gaan inmiddels stierlijk vervelen. En de stompzinnige weekopdrachten maken het alleen nog maar erger. Koorddansen, borduren, postcodes uit het hoofd leren: als Veronica met zulke onzinnige opdrachtjes het programma denkt te redden, dan moeten de makers toch wel erg wanhopig zijn. Toch kijkt iedereen vanavond weer. En morgen. En overmorgen ook. Want stel je voor dat je toch iets mist! ,,Het spannende is juist het groepsproces. In tegenstelling tot een soapserie zie je hier echte emoties van echte mensen, waarbij de kijker zich inderdaad afvraagt: wat zou ik doen in zo’n geval”, zegt producent Paul Romer, al vanaf het eerste uur bij het project betrokken.
,,Je kijkt steeds weer, zoals je ook steeds weer naar een voetbalwedstrijd kijkt. Het is in feite dezelfde spanning: het wachten op de actie, en dan, misschien, het doelpunt. Al weet je natuurlijk nooit zeker of er uiteindelijk wordt gescoord.”
Intimiteiten
Ook ordinair voyeurisme drijft de kijker die elke avond zijn tv toestel op Big Brother afstemt. Want wat is er nou leuker dan naar binnen loeren in de huiskamers van vreemden? En die vreemden vinden het kennelijk ook steeds minder erg dat er naar binnen wordt gegluurd. Want waarom zouden ze anders de gordijnen openlaten? ,,Het ontbreken van privacy hoort bij het moderne leven”, meent Romer. ,,Niemand klaagt meer over straatcamera’s of op naam gestelde reclamefolders op de mat. Ook op televisie zijn we de afgelopen jaren steeds meer gewend geraakt aan mensen die intimiteiten prijsgeven. Tien jaar geleden was een programma als Big Brother nog ondenkbaar.
De weerstand zou te groot zijn geweest, omdat privé toen nog strikt privé was.” Henri Beunders, hoogleraar geschiedenis, media en cultuur aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, volgt de gebeurtenissen in het Big Brother huis op de voet. ,,Het programma onthult dat we in feite al leven in een Big Brother maatschappij. Camera’s in bussen, op de snelweg, op straat, in pashokjes: bijna niemand vindt het erg. Men ervaart het zelfs als prettig. Veilig. Je wordt gezien, dus je bestaat.” Beunders is gefascineerd door het programma. Hij is het niet eens met de kritiek van veel van zijn collega wetenschappers dat het ethisch onverantwoord is en daarbij gewoon te plat om naar te kijken.
,,Die kritiek is hooghartig”, meent hij juist. ,,Televisie is door de jaren heen steeds van functie veranderd, mede ingegeven door de maatschappelijke ontwikkelingen. Een programma als Big Brother past naadloos in de geest van de tijd.” Van de ‘verrekijk’ uit de jaren vijftig is het medium volgens Beunders geëvolueerd van politiek instrument in de jaren zeventig, tot leverancier van dromen in de jaren tachtig met eindeloze series als Dynastie en Dallas. In de jaren negentig wordt televisie echter niet langer beschouwd als een ‘warm’ medium.
,,De overkill aan informatie op tv stompt mensen af. Burgers zijn ontgoocheld, voelen zich in de steek gelaten door de overheid, en machteloos tegenover alle ellende waarover de media dagelijks berichten. Als reactie maken mensen hun wereld weer kleiner en overzichtelijker.” Een programma als Big Brother is duidelijk voortgekomen uit eenzaamheid, uit een wanhopige drang naar warmte en intimiteit, voert Beunders aan. ,,De eenzaamheid is groot. Meer mensen dan ooit leven alleen. Mensen verlangen terug naar vroeger tijden, naar het leven rond de dorpspomp, toen iedereen nog alles van je wist. Dit programma toont heel scherp dat mensen een wanhopige behoefte hebben aan binding, aan een gezamenlijke beleving. Over Big Brother kun je met anderen praten.” Het is, zo zegt hij, de totale democratisering van de televisie: het is van de mensen zelf.
Pure televisie
In het ideale medialandschap van Reinder Rustema bepaalt de kijker inderdaad zelf wel wat hij op zijn tv scherm te zien krijgt. ,,Mensen zijn de tot in de puntjes uitgedachte tv shows spuugzat. Als je aan het zappen bent zie je voortdurend hoogtepunten, bedacht door tv makers die menen dat alles zo snel en flitsend mogelijk moet. Maar dat gaat vervelen.” Volgens Rustema, laatstejaars student massacommunicatie, is de tijd van de tv spelletjes, de praat en nieuwsprogramma’s en grote shows voorbij. Saaie televisie of Pure televisie, zoals hij dat zelf noemt, is de toekomst.
Uren durende beelden vanuit een rijdende auto, op de plek waar een misdaad heeft plaats gevonden, festivalbeelden zonder commentaar: de kijker maakt zijn eigen verhaal er wel bij. Televisie als een haardvuur waarbij iedereen wegdroomt op eigen gedachten. ,,De een wil een Viva compilatie, de ander is meer VPRO. Alles is mogelijk. Voor de kijker die wel een dramatisch verhaal wil met een begin, midden en een einde, is er video.” Als voorproefje op die ontwikkeling is zijn eigen Pure Televisie alvast te zien op Internet. Rustema heeft een camera in zijn huis staan, die zijn dagelijkse doen en laten registreert.
Deze zogeheten webcam, waarvan er op Internet vele duizenden voorbeelden te vinden zijn, is in zijn ogen de voorloper van een programma als Big Brother. Kijkers willen niet alleen zelf bepalen wat ze zien, ze maken ook hun eigen televisie. Ze willen zelf ook gezien worden. Omdat Rustema ‘alle media wil uitproberen’, had hij zich ook opgegeven als kandidaat voor het Veronica programma. Uiteindelijk heeft hij het gebracht tot de laatste honderd. Omdat Veronica ‘geen passende rol voor hem had’, werd hij afgewezen. ,,Jammer”, zegt hij. ,,De groep die er nu zit is veel te veel naar elkaar toegegroeid. Ik had graag wat willen keten en saboteren, zodat er in ieder geval wat gebeurde.
Maar ja, dan was ik er natuurlijk al na een dag uitgegooid.” De bijna bewoner heeft veel aan te merken op de formule van het programma. ,,Veronica zou 24 uur per dag moeten uitzenden. Zonder kunstgrepen, zonder nominaties, zonder geldprijs. Veronica moet het lef hebben om gewoon saaie tv te laten zien.”
Echt en onecht
Met of zonder kunstgrepen: Big Brother blijft een boeiend zoekplaatje: wie is echt en wie is onecht? Wie is bijvoorbeeld de echte Willem? De Willem van de lekkere forelletjes en de warme omarmingen of de Willem die subtiel zijn belangrijkste opponenten op de nominatielijst zet en doelbewust op de hoofdprijs afstevent? Is de nu al tot winnaar gebombardeerde Ruud echt zo’n joviale Brabander of ergert hij zich stiekem dood aan de nukken van zijn huisgenoten? En Bart dan, wie is de ware Bart? Die fanatieke marinier die als het even kan zo’n gruwelijke Faces of Death video bekijkt, of juist het tedere knuffeltje dat zo overduidelijk door het krengetje Sabine werd gebruikt?
Eén ding is duidelijk: wie te veel genegenheid of juist irritaties toont, valt buiten de groep en wordt onherroepelijk Het Huis uitgestuurd. In het BB huis heerst het compromis. Nooit zullen we Karin eens lekker horen tieren. Nooit zullen we Bart eens een bord tegen de muur aan zien kwakken. Beunders: ,,Iedereen probeert altijd zo gunstig mogelijk over te komen op tv. Of het nu gaat om een politicus in het NOS journaal of gewone mensen in Big Brother. Je ziet dat de bewoners daardoor volstrekt onnatuurlijk gedrag gaan vertonen. Ze zijn zogenaamd helemaal zichzelf, maar zijn zich tegelijkertijd voortdurend bewust van de camera’s en de kijkcijfers. Dat spel tussen echt en onecht is het geniale van het concept. Het is een vergrootglas op het fenomeen tv.” Voormalig bewoonster Bianca was zich duidelijk bewust van de camera’s.
Want wat weten we nu eigenlijk van haar? Heeft ze broers of zussen? Heeft ze op Wim Kok gestemd of op Els Borst? Heeft ze net een dramatische relatie achter de rug? Wat zijn haar dromen, haar wensen? Hoe graag we dat juist zouden willen weten, we komen er nooit achter. Toch houdt zij vol dat de kijkers de ‘echte’ Bianca hebben gezien. Even later geeft ze echter juist aan dat ze zichzelf tijdens haar Big Brother periode het meest heeft gemist. ,,Hoe je bent als mens wordt grotendeels bepaald door je omgeving. Door je vrienden, door uitgaan, door werk. Dat moet je allemaal missen.”
Volgens de afvalster denken de bewoners niet elke minuut van de dag aan de camera’s. ,,Maar je bent je er wel constant van bewust dat je niet je hele hebben en houwen moet prijsgeven.” De bewoners denken ten onrechte dat zij hun emoties geheel onder controle kunnen houden, meent Beunders. Maar zoals Sartre al schreef: ‘de hel, dat zijn de anderen’. ,,Als je een groep mensen opsluit, treden allerlei sociale en psychologische processen in werking. Daar kun je niet altijd greep op houden.” Producent Ro¨mer geeft toe zo nu en dan wat kunstgrepen nodig te hebben. Anders gaat het programma als een nachtkaars uit. Af en toe slaat onvermijdelijk de verveling toe, vooral in deze groep die toch al niet erg creatief is. ,,Ons uitgangspunt is nog altijd: leuke tv maken voor een brede groep kijkers.”
Terechtstellingen
Hoe omstreden ook, met Big Brother is de televisie ieder geval een nieuwe richting ingeslagen. Televisie voor en door echte mensen, waarbij ook de kijker thuis kan participeren. Die participatie zal in de toekomst extreme vormen aan gaan nemen, voorspelt Beunders. ,,Ik vraag me af wanneer er via stemmingen door de kijkers echt beslist gaat worden over leven en dood. Dat lijkt nu nog een belachelijke gedachte, maar als iemand vijf jaar geleden had gezegd dat er nu een programma Big Brother zou zijn, hadden we het ook niet geloofd.”
Het houden van terechtstellingen op televisie past in de ‘dorpspomp gedachte’ van Beunders. In de Middeleeuwen werden misdadigers immers ook onder het oog van de bevolking gestraft. ,,Nu gaat dat alleen gebeuren met moderne middelen. In feite is het de andere kant van de droom, van de totale democratisering van de televisie”, zo waarschuwt Beunders. In zijn ogen is zo’n tv terechtstelling de optelsom van programmaonderdelen die ons al sinds de jaren vijftig worden voorgeschoteld.
,,In de jaren vijftig leefde iedereen mee met de familie van Lucille Ball in I love Lucy. In Top of Flop stemden de kijkers muzikanten weg, en nog maar een paar jaar geleden konden de kijkers aan de hand van een fictieve zaak bepalen welke van twee in nood verkerende baby’s in de beschikbare couveuse terecht zou komen.” Paul Romer zegt zich mateloos op te winden over de toekomstvisie van Benders.
,,Ik hoor het vaker; ‘eerst was er Seks voor de Buch, daarna Big Brother en de volgende stap is ophanging of terechtstelling’. Onzin. Big Brother is zeker niet de overtreffende trap van Sex voor de Buch. Het programma doet eerder een paar stappen terug: er zit geen seks in en het is niet platvloerser dan de uitspraken van de bewoners. Als we hadden gewild, hadden we kandidaten kunnen hebben die de hele tijd neukend op de keukentafel zouden liggen. Dan scoor je misschien wel, maar daar beginnen we niet aan. Zoiets doe je niet. Ik zal er in ieder geval niet aan meewerken.”
met dank aan:
www.rotterdamsdagblad.nl